Cada òmine naschet in unu logu. Cussu logu est, a su matessi tempus, territòriu cun persones chi sunt in cue e nche bivent.

Intre òmine e territòriu si creat unu ligàmene chi creschet cunforma a su leare atinu de su chi est e est istadu cussu territòriu che a cunsonu de ispàtziu istòricu, geogràficu, antropològicu.

Acadesset duncas chi cando custa relata s’arressat, pro assempru a cajone de migratziones fatas a mala bògia, calicunu psicòlogu, comente apo iscritu eris in unu post, l’acòstiat a su matessi corrutu chi si proat pro unu lutu.

Pro ite custu mentovu?

Ca si custos cunsideros in contu de su ligàmene intre persone e territòriu esserent istados cunsiderados cun s’atentu chi degheret, nde diant a protzedire implicos de importu, siat in su ghetu cognitivu chi in su normativu.

Cantu, pro nàrrere, si ponet in contu custu ligàmene in su fràigu de sas règulas de cunvivèntzia de una comunidade?

Averguende su testu de sa Costitutzione Isvìtzera, custu ligàmene est craru e làdinu, siat in su Preàmbulu chi in s’artìculu 1.

In su Preàmbulu si leghet:

“In nùmene de Deus Onnipotente, su Pòpulu isvìtzeru e sos Cantones, atinados de sa responsabilidade issoro cara a su creadu, Detzisos a rinnovare s’alleàntzia cunfederale e a nde consolidare sa coesione interna, a fines de nde afortiare sa libertade e sa democratzia, s’indipendèntzia e sa paghe, in un’ispìritu de solidariedade e de abertura a su mundu, Determinados a bìvere sa molteplitzidade issoro in s’unidade, in su cunsideru e in su rispetu pare pare; Cuscentes de sos achirimentos comunos e de sas responsabilidades cara a sas generatziones imbenientes, Cuscentes chi lìberu est chie impreat de sa libertade sua ebbia e chi sa fortza de unu pòpulu si medit cunforma a su beneistare de sos prus dèbiles de sos cumponentes suos, si sunt dados sa Costitutzione presente”.

In s’artìculu 1 si leghet:

“Su Pòpulu isvitzeru e sos Cantones de Zurigu, Berna, Lutzerna, Uri, Svittu Obvaldu e Nidvaldu, Glarona, Zugo, Friburgo, Soletta, Basilea Tzitade e Basilea Sartu, Sciafusa, Apenzellu Esternu e Apenzellu Internu, Santu Gallu, Grigiones, Argòvia, Turgòvia, Titzinu, Vaud, Vallesu, Neuchâtel, Ginevra e Giura costìtuint sa Confederatzione Isvìtzera”.

Cale est s’elementu chi essit a campu deretu?

Pro chie at istudiadu teoria de sos sistemas est fàtzile a lu sebestare: s’Isvìtzera est su resurtu sistemàticu chi protzedit dae cumponentes umanas e territoriales, su pòpulu isvìtzeru e sos cantones. S’Isvìtzera sena Cantones no diat esìstere. Ca unu pòpulu sena territòriu non podet esìstere e s’Isvìtzera est unu cunsonu de territòrios diferentes e distintos.

Normale est custu? Ite b’at de curiosu? Nudda, a manera assoluta nudda. Gasi chi pro custu pòpulu e custos territòrios su sèberu de si unire in federatzione (mancari chi siat cramada confederatzione), est istadu naturale.

A dolu mannu, analizende imbetzes sa manera chi su ligàmene intre òmine e territòriu est istadu iscaretzidu in un’àteru istadu, s’Itàlia, osservamus chi sas cosas sunt postas a manera diferente meda.

In su mentres, sos primos artìculos de sa Costitutzione faghent riferimentu a su pòpulu ebbia e mai a sos territòrios. Cando sunt numenados, si faghet petzi in s’artìculu 5 in ue si narat:

“Sa Repùblica, una e indivisìbile, promovet sas autonomias locales; acumprit in sos servìtzios chi protzedint dae s’Istadu su detzentramentu amministrativu prus ampru; adèguat sos printzìpios e sos mètodos de sa legislatzione sua a sas esigèntzias de s’autonomia e de su detzentramentu”.

S’analizu, cun ograda sistèmica, de custu artìculu lassat a cumprèndere cantu finas in s’atu de fundatzione de custu istadu, nche esseret istada una volontade forte de non reconnòschere su ligàmene intre sos pòpulos, semper e cando diferentes intre issos (ladinos, otzitanos, friulanos, sìculos, sardos, italianos..e gosi sighende) e sos territòrios issoro. Fateint un’operatzione de “asfaltu”, annullende totu custas diversidades comente primigènias cunforma a s’istadu e antzis, bortulende custu printzìpiu sistemàticu banu cunforma a su cale sunt sas partes chi daent orìgine a su totu e no a s’imbesse. Imbetzes, est s’artìculu 5 chi invertit custa relata: s’istadu esìstit e est unu; issu at sa tarea de promòvere sas autonomias locales.

Totu custu, a un’ograda sistèmica, est a manera simple un’iscaminamentu feu.

Custu inclinu de s’istadu italianu a ignorare sa relata de sos pòpulos diferentes chi la àbitant cun sos territòrios pròprios e a “asfaltare” sos deretos de ognunu de issos est incruelessende prus a mannu in su testu de modìfica de su tìtulu V de sa costitutzione pro sa cale semus cramados a nos espressare su 4 nadale imbeniente.

Si difatis giai cun su testu atuale sos territòrios sunt ignorados, cun custa modìfica, issos sunt esautorados de su totu dae sa possibilidade de pòdere defensare su deretu a s’amparu de s’ambiente e a cussu de apostivigare sos asses istratègicos de s’isvilupu issoro.

Diat èssere che a tzertificare galu de prus sa volontade de s’istadu italianu de ochìere, gasi comente est faghende dae cando s’agatat, sa relata intre persone e territòriu.

Acò pro ite servit una resistèntzia noa, pro defensare su deretu a non si lassare “asfaltare” annullende sas diversidades chi sunt richesa. In Itàlia bivent Ladinos, Albanesos, Sìculos, Friulanos, Sardos, e finas Italianos chi sunt su grupu de majoria, ma non semus totus italianos.

Podimus bìvere paris petzi si nos frunimus de règulas chi amparent su deretu de sos pòpulos e territòrios a esìstere cunforma a sos interessos issoro.