Sa positzione de medas indipendentistas m’ammentat su personàgiu de su contu “Il tamburino sardo” chi, arruoladu in sas tropas piemontesas, in unu perìodu chi sos Savoias faghiant bisestru de sa Sardigna e de su pòpulu suo, arriscat sa vida e perdet un’anca pro acumprire a una missione acumandada·li dae su capitanu suo, ammentadu pro sa cummòvida provocada in su superiore suo chi pro cumbinatzione iscoberit s’amputatzione de s’artu.

In iscola nos ant acraridu chi cussu contu fiat unu donu a totu sos sardos chi in cussa gherra aiant contribuidu a s’unidade de s’Itàlia, in su mentres chi in Sardigna aplicaiant su “Editto delle chiudende” e naschiant sas rebellias de “su connotu”; in cussu momentu, seguntu sos guvernantes de sa Sardigna, non si podiat ismentigare sa gherra pro contribuire a su rennu.

Dae cando sa Sardigna at agatadu su tricolore italianu, si faeddat de su male minore chi, pro cumbinatzione, cointzidit semper cun sos interessos de s’istadu e cun sos sacrifìtzios pro s’isula, fiant sardos bravos e atrividos, coragiosos e de bonucoro, fintzas sos de sas brigada tataresa mortos in sa prima gherra mundiale.

Nudda de ite bìdere cun sos mortos de Bugerru de pagos annos in antis, fatos cuados in deghina de annos e callados galu cun prus praghere, causados dae su fàmene e dae s’isfrutamentu de sos sardos in sas minieras, male netzessàriu pro nde pesare s’istadu. Chèrgio acabare sena pònnere àteros esempros ca sunt tantos chi mi nche diant giùghere a in foras de s’arresonu.

Un ùrtimu esempru ebbia però lu chèrgio fàghere: duas pessones, de s’istòria reghente, Simon Mossa e Angelo caria, fiant contràrioas a su tipu de indùstria batida dae s’Itàlia in Sardigna, cheriant un’àtera economia, un’economia basada in sa vocatzione de su territòriu e de su pòpulu sardu.

Sos partidos italianos, però, ant leadu su chi lis cuntzediat s’istadu italianu, segundu sas cunditziones impostas. Sos resurtados los tenimus a in antis de ogros. Galu unos cantos a como, chie faeddaiat de pòpulu sardu fiat cunsideradu arretradu cando non fiat leadu pro ratzista. In càmbiu sa retòrica de s’italianidade, de sos antigos romanos e gasi sighende, cussa eja chi fiat orgòlliu natzionale. Annos lughe prus a in antis sas paràulas de Angelo Caria cando afirmaiat chi chie si siat chi chèrgiat cumpartzire su destinu de sos sardos est sardu.

E como bi torramus: mi pedint de cunfirmare una costitutzione chi afirmat chi sa Sardigna est indivisìbile dae s’Itàlia; mi narant chi a pustis diat pèrdere s’istatutu ispetziale chi tenet ma, sos comitados pro su no a primu ant criticadu chi unu difetu de custa riforma est sa no abolitzione de sas regiones autònomas.

Si custos binchent, narant chi in ses meses ant a fàghere sas riformas. Ite nos podimus isetare, nos podimus forsis fidare de sos chi in s’ùrtima setziada de sa giunta Melis ant interradu sa lege subra de sa limba sarda, chi fiat in sos patos de legisladura?
No apo a intervènnere in sa costitutzione italiana.

Non so italianu e no apo a fàghere parte de sas tropas afiladas pro defensare s’una o s’àtera positzione. De su restu, nemos a una banda o a s’àtera s’est mancu dignadu de nàrrere una paràula a propòsitu de s’ispetzifitzidade sarda. Nemos at naradu: a pustis de su referendum prevedimus pro sa Sardigna de iscrìere carchi cosa in sa costitutzione. No isco si mi diat àre cumbintu, ma nessi dia àere apretziadu su tentativu de no umiliare chie a votare bi andat.

Custu referendum, in realidade, àteru no est si no una pelea de poderiu intre ischieramentos chi sighint su matessi caminu riformadore, cun paga o meda prepotàntzia dae unos binti annos.

Una cosa est tzerta, non b’at poderiu italianu chi no apat impreadu sa Sardigna a torracontu suo; como est s’at a dare sa matessi cosa e chie at a bìnchere at a dare sas gràtzias a sos sardos chi ant contribuidu a sarvare s’Itàlia.

Sa situatzione m’ammentat sa sarda revolutzione cando G.M. Angioy gherraiat pro chi sa Sardigna esseret un’istadu autònomu cun chie su Pedemonte deiat tènnere relatziones parìviles e de rispetu e sos moderados Pitzolo e Paliaccio giuraiant fidelidade a sos Savoias ponende impèigos a sos innovadores, forsis pro timòria de no èssere capassos de assùmere sa responsabilidade de si guvernare a perisse.

Paret chi dae tando sos “filosavoia” in Sardigna non siant mai iscumpartos, si sunt torrados “filoitalianos”; calicunu si definit fintzas indipendentista, ma preferint sas ideologias chi arreant s’unidade de sos sardos.

Diat èssere istadu meda profetosu si chie s’impignat in una polìtica in favore de reconnòschere s’ispetzifitzidade culturale, econòmica, polìtica de sa Sardigna aeret aprofetadu de s’ocasione pro si propònnere cun un’ùnica boghe, reclamende in sa costitutzione italiana nessi su deretu de sa Natzione Sarda e si cunfrontare dae aguale a aguale cun s’istadu italianu.

Imbetzes at a acabare che su contu de su tumbarinu sardu, cando su capitanu pro cumbinatzione s’at a abigiare chi su pitzinnu at contribuidu a sarvare sas tropas cun sa pèrdida de un’anca, l’at a torrare sas gràtzias dae su coro pro su sacrifìtziu in favore de sa pàtria italiana. Nemos però ischit comente est finidu cussu pitzinnu sena un’anca, torradu in sa misèria de sa Sardigna italiana.