(Per leggere l’articolo in italiano cliccare sulla bandierina in alto e selezionare quella tricolore)

A fitianu, in is Media nùmenant e ammentant a Cicerone pro sa sabiduria sua. In prus, craru est, chi pro su “latinu” suo clàssicu, fini, cumplessu e sena paris.
Cumparto. Non faeddant mai però, mancu cussos sardos, de sa relatzione sua cun sa Sardigna. De is giudìtzios suo indignos e infamadores.
Su grandu faeddadore romanu allegat de nois Sardos prus che totu in Pro M. Aemilio Scauro oratio. S’oratzione, de s’annu 54 a.c. est in defensa de Emilio Scauro ex guvernadore de sa Sardigna.
A Scauro dd’imputant tres “crìmines”: de àere ferenadu, in s’ora de unu pràngiu, a Bostare, tzitadinu ricu de Nora, pro si nde apoderare de sa sienda sua; de àere improsadu a sighidu a sa mugere de unu tzertu Arine, finas a cando issa s’at ochidu a crepu pro non si furriare in fantzedda sua: is duos reatos (ferenifitziu su primu e intemperàntzia sessuale su segundu, – ponet annotu s’istòricu sardu Remundu Carta-Raspi (in Istòria de sa Sardigna, Mursia editore) – non fiant tales pro pònnere in pensamentu un’abogadu àbile comente a Cicerone e difatis issu aiat resèssidu a contrariare custos imputos e faghende·si·nde finas befe.
Paris a issu difendiant a Scauro àteros chimbe abogados famados, tra issos Ortensio, su tribunu Clodio e noe consolares comente a testimonia – laudatores – in defensa de s’imputadu, unu fiat beni·mi·nde Pompeo. In prus de is abogados difatis s’imputadu podiat imperare a laudatores, chi cun paràulas galanas e de alabantza donaiant testimonia de sa vida esemplare de s’imputadu.
Cicerone at difatis a nàrrere chi Scauro no aiat perunu interessu in ferenare a Bostare, ca non fiat erede suo e non ddoe aiat perunu motivu de òdiu personale, in tames chi agataiat in sa mama de su mortu etotu motivos chi diant àere potzidu ispricare su ferenamentu de Bostare; pro canto pertocat su segundu imputu, narat chi sa mugere de Arine fiat betza e fea e duncas non si cumprendiat su pistighìngiu de Scauro a dda improsare.
De àteru importu est su de tres reatos imputados a s’ex pro-pretore, cussu de àere abusadu in amministrare sa Sardigna, pretendende dae su pòpulu una deghimas in prus a profetu suo ebbia, chi si summaiat a àteras duas deghimas, una normale e una istraordinària, legales ambas. Làstima chi sa contrariada de s’imputu prus grae pro is romanos, cussa semus narende de àere ordinadu is leadas illegales de fomentu, non siat lòmpida finas a nois.
Nos at lòmpidu però sa parte in ue Cicerone si leat s’aficu cunforma a s’istile suo de alabantzare s’onestade nòdida de Scauro (fìgiu de Cecilia Metella, mugere de Silla) e a improperiare is acusadores. Sunt lòmpidos dae Sardigna cun s’idea de ponnere timoria e cumbinchere pro su nùmeru issoro, ma no ischint mancu faeddare sa limba latina e sunt bestidos a peddes (pelliti testes).
Ma ddoe at de prus: pro iscreere a is 120 testimòngios sardos non transit de ddus pintare comente a fraitzos a mastruca (mastrucata latrunculi) in chie non fàghere cunfiantza e disonestos, superbioso finas a creere chi sa libertade siat diferente dae sa tzerachia feti pro sa possibilidade de contare faulas: su èssere de pagu fide issoro lompet dae largu, dae is raighinas issoro matessi chi sunt rapresentadas dae fenìtzios e cartaginesos, chi, càstia sa sorte, sunt inimigos de is romanos. De cue s’imputu prus grae e infamadore, oe diamus nàrrere “razista”:
Qua re cum integri nihil fuerit in hac gente piena, quam ualde eam putamus tot transfusionibus coacuisse? (E tandro, bistu chi custa gente est burda giai de raighinas e canto podet èssere oriolada pro cussas leadas?).
Pròpiu pro custu motivu su tèrmine afer est usadu a s’ispissu pro inditare is sardos e s’espressada Africa ipsa parens illa Sardiniae est imperada dae su faeddadore romanu pro nàrrere chi dae is fenìtzios nde sunt essidos is sardos, misturu de africanos de onni genia, burdos e chi a pustis de totu cussa ammisturada s’aiant furriadu peus de antis, arestes e inimigos de Roma, difatis is sardos mesturados cun sàmbene africanu non aiant fatu agiumai amistade cun is romanos, nen nd’aiant istantargiado acordos e chi sa Sardigna fiat s’ùnica provìntzia sena tzitades amigas de su populu romanu e lìberas.
In contu de custu Cicerone però, antis de totu si diat a depere acordade cun su “cumpare” suo Tito Livio, chi in is Istòrias suas (XXIII, 40) ammentat tzitades sardas in assòtziu cun Roma e destrossadas dae Amsicora; in prus su faeddadore romanu disconnoschet, depet èssere, ca is fenìtzios lompent in Sardigna conca a su sèculu IX e ca su pòpulu nuràgicu in su mediterràneu otzidentale aiat lòmpidu duamìgia annos antis de àere fraigadu Cartagine. Ma, si preguntat s’istòricu Carta-Raspi in s’òpera giai tzitada, imbentu de oradore est o ignoràntzia?
In capas s’unu e s’àteru paris.
Fatu est chi a Scauro dd’aiant assòlvidu cun 62 votos a favore e 8 contràrios feti, iscrètidos is testimòngios sardos, illudratzada sa memòria de Bostare e Arine, e ingiuliadu cun ratzismu su pòpulu sardu intreu e sa “orìgine” sua.
A Scauro dd’aiant assòlvidu a pesare de is imputos gares meda e Cicerone at cunsideradu cussa comente a una de is oratziones suas prus galanas, ca bortas meda in is literas suas dd’at a numenare cun praghere. De onni manera anca no at istadu s’oratzione de Cicerone a assolvere a Scauro: amparadu dae Pompeo diat potzidu corrumpere a is giùighes pro si faghere assolvere.
Unu de is acusadores però non si rendet e renesset a faghere cundennare a Scauro oblighende·lu a disterrare, in segus a is trèulos cumpridos in is eletziones pro consoles, mancari chi esseret galu defensadu dae Cicerone.
E pagos annos a pustis, comente ammentadu in sa tragedia Ulisse e Nausica in sa Cost’Ismeralda, (Editziones de Sardigna) dae su poeta de contos sardos Aldo Puddu, a Cicerone dd’aiat iscabitzadu su tzenturione de Marc’Antonio in s’ora chi fiat fuende sa proscritzione e comente a isfrègiu ùltimu Fùlvia sa nòbile dd’at a prantare un’agu de bròscia in sa limba: ut sementem feceris ita metes: as a regollere cunforma a canto as semenadu, ipse dixit.
In contu de Cicerone e de sa defensa sua de Scauro, faeddos severos meda iscriet Filipo Vivanet: “Pagadu dae Emiliu Scauro, at a imperare s’ispantosa canto interessosa faeddada sua pro pintare cun is colores is prus iscurigosos a chie cheriat ferrere pro sanare su nùmene de su cliente suo.
Sa capatzidade sua in faeddare no agataiat lìmites in su caritostu e in faulas de is imputos; is perìodos musicales, sa paràula ispantosa sua fiant sufitzientes a netare dae onni imputu a unu fraitzu aburridu dae sa Sardigna, e s’erèntzia sena averiguare sa giustìtzia de is giudìtzios suos diat àere imparadu a repitere, cunforma a s’ischere comunu, una calunnia trista ca cussa fiat mancari bestida de su prus galanu e musicale latinu chi lavras romanas diant èssere agiumai bogadu dae buca.
Difìtzile a iscontroriare a Vivanet.