(Per leggere l’articolo in italiano cliccare sulla bandierina in alto)

Ma si sa Badde de Aosta, su Sudtiròlu e sa Benetzia Giùlia sunt penìsulas linguìsticas e pro custu tenent visibilidade e atentzione dae is Istados de addae de is làcanas — e custa cosa ddis garantit un’amparu prus o mancu forte — su sardu e su ladinu-friulanu, mancari sunt de manera crara separados dae s’italianu e dae is dialetos suos, non sunt capatzes de benefitziare de is avantàgios chi derivant dae sa netzessidade de mantènnere relatas diplomàticas positivas.

Est pro custu chi is minoridades linguìsticas istòricas sunt istadas reconnotas a pustis tempus meda e feti in su 1999, cun sa lege de s’Istadu 482. Custa est una norma chi tando dda cunsideraiant istòrica, ca donaiat aplicatzione a unu de is printzìpios fundamentales de sa Costitutzione, ma chi oe mustrat totus is lìmites suos: difatis sa tutela chi previdet est petzi voluntariosa.

Pro custu no at reduidu su protzessu de diglossia (est a nàrrere de sutamissione giurìdica e sotziale) e chi evolvet semper prus a s’ispissu in sa dilalia (chi cheret nàrrere impreo de s’italianu finas in is relatas informales).

Ma pro bonaura medas cosas sunt cambiadas in is ùrtimos annos: su sutzessu planetàriu de Internet at donadu visibilidade e annoamentu a su sardu iscritu, faghende crèschere su prestìgiu suo e favoressende su chistionu intra de positziones chi in su passadu pariant in totu incumpatìbiles pro su chi pertocat s’istandardizatzione sua; unu pùblicu semper prus ampru at pòdidu lèghere is informatziones iscientìficas subra de su benefìtziu de su multilinguismu e cussas chi bogant ispàtziu una bia pro totas a totus is logos comunes betzos deghinas de annos subra de s’impreo de is limbas locales; is generatziones de oe, chi sunt medas prus istruidas de is de is babbos issoro, sunt immoe scientes chi si podet èssere tzitadinos de su mundu e in su matessi tempus mantennere un’identidade natzionale meda forte.

Una referèntzia obligada dda mèritat finas su passadu nostru: nois totus semus istados testimòngios de su printzìpiu pro su cale s’istòria dda faghent is binchidores. Is testos iscolàsticos in sos cales amus istudiadu ant presentadu finas a oe sa tzivilidade de s’ìsula de manera partziale, isminorigande s’importàntzia sua e meda a s’ispissu cun manigòngios o manipulatziones.

Oe, pro mèritu de s’entusiasmu e de s’interessu a bia a s’àrea de Mont’e Prama — ma finas is teorias iscientìficas reghentes subra de s’identificatzione de is nuràgicos cun is Shardana pòpulos de su mare o cussas chi identìficat Atlantide cun sa Sardigna – ant fatu crèschere intra de polìticos e de is tzitadinos comunos sa consièntzia chi sa tzivilidade de s’ìsula, subra de totu in is perìodos prenuraghesu, nuraghesu, de is giuigados e rivolutzionàriu, depant intrare a iscola e in s’universidade dae sa ghenna printzipale.

Pro totus custos motivos — ma prus in generale pro more de s’interessu meda meda limitadu e de s’incapatzidade de is amministratziones istatales de promòvere e abbalorare de manera prena sa tzivilidade nostra — est evidente sa netzessidade chi sa RAS otengat sa cumpetèntzia primaria in matèria de cultura a 360 grados.

Unu arresonu meda simigiare tocat fatu cando faeddamus de òrdine pùblicu: custa est una matèria pigada pro nudda in contu dae sa classe polìtica de s’ìsula — non s’ischit si prus pro mandronia o pro unu sentidu de disadatamentu — a su puntu chi sa norma istatutària chi previdet sa dèlega a sa Regione de sa tarea de s’òrdine pùblicu no est istada mai rechèdida de manera formale.

Epuru ambas duas sa geografia e s’istatìstica diant àere tentu inditare a is chi aiant leadu parte a sa costituente de delegare is tareas de politzia a su Presidente de sa RAS, comente fiat giai prevididu in s’Istatutu de sa Sitzìlia.

Ma si castiamus a su restu de s’Europa, nos podimus agatare chi in totus is Istados federales, cumentzende dae is Lands de Germània, e in prus in is realidades autonomìsticas prus avantzadas de Ispannia e Rennu aunidu, is istitutziones territoriales esèrtzitant su guvernu issoro in is matèrias de òrdine pùblicu e de giustìtzia etotu, chene dificultades e de manera ordinària. Pro ite petzi nois non diamus èssere cunsiderados adatos?

S’anacronismu de s’Istatutu de su 48 est in prus meda meda evidente in carchi parte chi in deghinas de annos colados non sunt istrada revisionadas: a Casteddu dda cramant galu cabu-de-logu e non capitale; non ddu at perunu riferimentu a sa bandera; sa limba sarda e su catalanu de s’Alighera non sunt mancu mentovados; a s’esecutivu ddu narant giunta, a sa manera de una cale si siat amministratzione provintziale; finas a oe no at retzidu atuatzione sa norma chi previdet sa zona franca, ma in su mentras totu est cambiadu in s’economia e in sa geopolìtica globale; sighit a esìstere che una befe, s’artìculu 13, che a nos regordare is fallimentos de is pranos de renaschida de is primos annos 60

Custu elencu diat pòdere èssere finas prus longu, ma est evidente chi sa Sardigna non si podet prus permìtere de mantennere, in su de tres millènnios, che fundamentu giurìdicu de s’autonomia sua, un’Istatutu chi finas is costituentes naraiant dèbile e no adeguadu a is netzessidades de sa Sardigna. E fiant 70 annos a oe. Est lòmpida s’ora de una rivolutzione democràtica, ca su chi nos servet est un’Istatutu 2.0.