(Per leggere l’intervento in italiano cliccare sulla bandierina in alto)

S’11 de freàrgiu imbeniente b’at a èssere in Tàtari una giorronada de istùdios e dibàtitu subra sos “deretos de sos sardos in su sèculu XXI” e apo a àere su praghere e s’onore de èssere unu de sos relatores. Su tema est sa netzessidade de torrare a iscrìere s’Istatutu autonòmisticu, ma su dibàtitu at s’aèrgiu de si istèndiare a manera diferente dae cussos sòlitos de sa pedanteria o de s’acadèmia.

Ant a intervènnere belle totu sos esponentes de sos movimentos pro s’autodeterminatzione chi ant truncadu cun sa giunta Pìgliaru o chi cun issa no ant mai tratadu. E chie no at a intervènnere est istadu semper e cando invitadu a nàrrere sa sua. In prus ant a faeddare politòlogos, costitutzionalistas, istòricos e sotziòlogos de primore.

No est de seguru su primu addòbiu chi si faeddat de custu argumentu. A s’ispissu s’est faeddadu chi tocat a reformare s’Istatutu. Mescamente a s’inghitzu de su millèniu nou su dibàtitu fiat istadu favorèssidu dae sa Reforma de su Tìtulu V de sa Costitutzione italiana e, prus de deghe annos como in su 2005, su Cussìgiu Regionale aiat aprovadu unu documentu pro incaminare sas Reformas Istitutzionales chi diant àere dèpidu printzipiare unu protzessu de annoamentu fungudu de s’autonomia ispetziale in Sardigna.

Su proponimentu fiat a torrare a iscrìere s’istatutu, chirchende de pesare sa partetzipatzione democràtica prus ampra de sa sotziedade sarda, e unos cantos, in finitia, annuntziaiant su comintzu de una sèmida costituente cun sa convocatzione de sos “Istados Generales de su Pòpulu Sardu”.

Unu filòsofu contaiat chi su caminu cara a s’inferru est apamentadu de intentziones bonas, e custu ditzu paret achistiadu a beru pro su casu chi semus esaminende: ite est abarradu difatis de sos proponimentos bellos de “reconnòschere s’identidade sarda”, de “introduire elementos de soberania e de autoguvernu de sa Regione, mescamente in ue prus invasiva e invadente est s’atzione de su Guvernu tzentrale, e duncas in matèria de tzerachias militares, gestione de su patrimòniu istòricu, culturale, linguìsticu, organizatzione e gestione de sos organismos chi depent amparare su patrimòniu ambientale”? – sos mentovos sunt estraidos dae sos documentos istitutzionales de tando.

Ite abarrat de su proponimentu de istituire unu “ordinamentu chi disinnet e organizet s’autonomia ispetziale che a unu sistema de òrdines pariviles, fundadu subra Comunas, Provìntzias e Regiones, in unu tratamentu de dignidade pare pare, punnadu a promòvere cun su mèdiu de istrumentos perecuativos su propassamenu de sos isvàntagios territoriales”?

A los lèghere oe a distàntzia de 12 annos, custos proponimentos ant unu sabore marigosu e parent finas una leada a paneri. In sos ùrtimos deghe annos custu dibàtitu est rutu in s’ismèntigu e sas crònacas polìticas de sas ùrtimas duas giuntas regionales nos còntant una realtade diferente e oposta, fata de polìticas subalternas e derruimentu de totu sos arrastros dèbiles de soberania, o finas petzi de sa dignidade, chi aiant a disponimentu sos tzitadinos sardos.

Sende totu custu averguadu, mi creo chi si potzat torrare oe a faeddare de sos deretos de sos sardos e de sa carta chi los dia dèpere garantire segundu unu sèberu polìticu firmu, chi diat èssere s’assuntzione comente printzìpiu de sa non afidabilidade de sa classe polìtica espressada e seletzionada dae sos partidos italianos chi si nche sunt intreverados in su guvernu de sa RAS in sas ùrtimas dècadas.

A pedes de custu resonamentu bi depet èssere una motzione de discunfiàntzia prena e determinada cara a totu su chi narant e proponent custos sennores, ca totu sas paràulas bellas chi nde ant bogadu pro sa propaganda de sas coalitziones guvernativas, si nche sunt riveladas paperàgia de imbolare.

Sa prima cosa chi depimus acrarire est duncas sa chi sighit: oe, Sardigna 2017, est possìbile a resonare de sos deretos de sos sardos, de sos chi amus giai, ma chi mancari no impreamus, e de cussos chi diat èssere ora de conchistare, petzi a patu però de incaminare una sèmida polìtica noa, unitària e plurale de totu sas fortzas a favore de s’autodeterminatzione chi ant truncadu su cordone de s’imbìligu cun s’illusione de s’entrismu. Su non esertzìtziu de s’autonomia e s’impèllida mancada a conchistare deretos noos e cumpetèntzias noas no est difatis su frutu chi cumbinat o mala sorte, e galu prus pagu de unu avesu de sos sardos a no èssere capatzos, ma est frutu de una volontade polìtica subalterna pretzisa, subra sa cale s’est fundada totu s’atzione de sos partidos e de sos movimentos de sa prima e e sa segunda Repùblica.

Sa segunda cosa chi depimus acrarire est su significu de “faeddare de sos deretos de sos sardos” in contu de sa carta istatutària nostra.

A parre meu, custu incluit unu movimentu riformadore a duas
Partes: 1) istàgiare totu cuddos puntos de s’Istatutu chi a cajone de una volontade polìtica pretzisa subalterna non sunt istados aplicados o non lu sunt istados mai a manera adeguada; 2) istagiare totu cussos deretos fundamentales chi in s’Istatutu sardu non sunt incluidos e chi faghent de s’Istatutu nostru una carta dèbile dèbile, de seguru una de sas cartas istaturàrias prus dèbiles de s’Europa.

Movimus dae su primu puntu, chi diant èssere sos disponimentos non aplicados. Est unu logu comune impreadu meda a decrarare chi “s’autonomia la tenimus, ma no est impreada a cajone de sa classe polìtica nostra”. Comente totu sos logos comunes b’at beridade e farsu paris. Est beru chi in s’Istatutu sunt presentes diferentes puntos chi non sunt aplicados o aplicados a manera istrinta. Est farsu chi si finas issos esserent aplicados, diamus èssere autonomos verdaderos.
Pro esempru s’artìculu 4: <sa Regione legìferat subra industria e cummèrztiu” m’ammentat su ditzu de Tàcito
“ubi solitudinem faciunt, pacem appellant”. Pro dècadas amus lassadu chi untùrgios isfidiados esserent leadu finantziamentos regionales, faghende sa finta de incaminare un’atividade industriale e poscalos amus bidos fuire cun sos machinàrios comporandos cun su dinari nostru, lassende sos operajos e sas operajas in su disisperu.

Amus finas sa cumpetèntzia in s’”istrutzione de cada òrdine e gradu”, ma in sas iscolas de sa Sardigna, non si insinnat in sardu e non si insinnat su sardu, non si istùdiat mancu s’istòria nostra e no esistit un’atributzione de puntègiu de residèntzia pro permìtere a sos dotzentes sardos de traballare in sa terra issoro.

Sos esempros de puntos istatutàrios no aplicados o aplicados male e bi apo a torrare in su cunvegnu de Tàtari. Inoghe mi interessat a bogare a craru sa punna polìtica de su resonu: comente diàulu ant fatu tres generatziones polìticas a si auto definire “autonomistas” si ant ignoradu sos puntos bàsicos de s’Istatutu?

Sa segunda chistione istratègica pertocat sos deretos chi in s’istatutu non bi sunt, a diferèntzia non de sos istatutos bascos e catalanos ebbia, ma finas de àteras natziones presentes in Itàlia comente sos ladinos e sos sudtirolesos. E est sa cajone pro sa cale su logu comune subra s’autonomia chi non si faghet bàlere est beru a metade ebbia. S’autonomia istatutària est profondamente truncada e resultat privada de base.

In s’Istatutu su cuntzetu de “pòpulu sardu” cumparit una borta ebbia in sa versione originale, e manera pretzisa est
In s’artìculu 28.

De reghente, in su 2001, in sas modìficas a s’artìculu 3, torrat a cumparire sa paràula “pòpulu” riferida a sos sardos. In ambos casos custa categoria est sena relatas, comente chi esseret unu dismendu de su legisladore. In capas a sos chi iscrient, custu “pòpulu sardu” nd’est fuidu dae sa pinna ca in logu perunu si acrarit ite est, cale sunt sas caraterìsticas suas, de cales deretos potzat gosare e, de seguru, mancu si issu esistat a beru sende chi in àteros logos si faeddat a manera simple de “eletores sardos”. In ite si bàlet s’ispetzialidade nostra, sende chi in s’Istatutu chi l’apostìvigat non si faghet mentovu nè a su èssere nois pòpulu, nè a su fatu chi semus una natzione distinta e determinada a manera istòrica, né a sa limba, né a s’istòria, né a sa cultura?

E mescamente in s’Istatutu non si imbenit sa chistione de sa soberania popolare. Unu pòpulu, dae sa rivolutzione frantzesa in antis, esistit si est soberanu, si nono est suditu. B’at pagu de fàghere lanas, sas cosas sunt gasi!

Sende gosi sas cosas, si cumprendet bene sa lògica de sa sentèntzia de sos giùighes de sa Corte Costitutzionale chi, in su 2007, aiant botzadu s’iscritura noa de s’Istatutu cherta dae Renato Soru. A bos ammentades sa motivatzione? Unu “Pòpulu soberanu no esistit”, ca segundu sa Costitutzione Italiana b’at unu pòpulu soberanu ebbia, chi diat èssere cussu italianu.

Ognunu diat dèpere seberare a cale banda si ghetare, o apostivigare de èssere orgànicos a sas fortzas unidas chi in sos annos ant praticadu polìticas subalternas o imbetzes controire custu e seberare unu movimentu mannu de ideas, valores e atziones capatzu de fraigare una volontade colletiva noa de sos sardos e de acumprire unu movimentu popolare nou chi fatzat bàlere totu sos puntos de s’istatutu chi finas a como non sunt aplicados. Paris conchistare s’orizonte de unos cantos deretos fundamentales e inalienàbiles chi a dies de oe si timet finas a pronuntziare, comente “deretu a s’autodeterminatzione”, “bilinguismu”, “soberania fiscale”, soberania econòmica”.

De custu depimus faeddare, de su passàgiu dae sa volontade subalterma tragados dae sos interessos de s’istadu iatlianu a sa volontade colletiva de sos sardos, garantida dae una carta costitutzionale noa.

Si nono faeddare de Istatutu si reduit a unu còmpitu bòidu de retòrica, arte chi sa classe dirigente coloniale de Sardigna connoschet a sabidoria.