A risitu in laras e cun s’atzentu romanu aiat agiuntu: <Bois sardos seis crosidadosos. Non bos integrades mai. In ue b’at duos sardos b’est semper su tzìrculu famadu chi bos faghet de domo. Si podet nàrrere chi no essedas mai dae s’ìsula bostra. Seis comente sa croca e semper unu pagu melancònicos>.

Fia avesu e finas unu pagu apentadu a custos intziligos e barrosias suos. Durche che mele e coga a su matessi tempus. Non mi fia inchietadu. No isco bene su pro ite, ma aia chertu proare a li contare ite est pro nois sa Sardigna, e cun muta bona, totu in una borta, l’apo naradu:

Cumprendo cantu est punta a susu, si non impòssibile, acrarire e fàghere a cumprèndere a chie non lu est ite cheret nàrrere a èssere sardos, ite si sentit unu sardu in s’ànima. Eh, non t’ispantes, in s’anima. Ello. Ca nois non semus sardos petzi pro s’anagrafe, lu semus mescamente ca sentimus chi intro de nois sa Sardigna bivet e pulsat, currende in sos mermos, batida dae su sàmbene. T’apo a nàrrere de prus, mi creo chi s’ànima nostra si cunformet a su corpus nostru leende sa forma istilizada de su sàndalu: Sandàlia, gasi e totu.

Mi pregonto comente dia pòdere resessire a ti fàghere a cumprèndere ite siat e comente atinamus nois a sa poesia e a sa literadura sarda. Custas non naschent in sas concas de sos autores. Sos poetas e literados nostros non si fiant setzidos una die in s’iscritòriu pro cumpònnere sas òperas issoro, cun su disìgiu de nos incantare.

No! Inoghe no est gasi: Grassia Deledda o Montanaru aiant cassadu a Melchiorre, a sas sorres Pintor, a sos Cantos de sa Solidade amajadores e meravigiosos in sos campos, in sas atzas, in sas ghetadas de sos rios e in sos padentes.

Inoghe in domo nostra sa literadura naschet dae sa terra, comente cale si siat àteru fundu; essit dae in cue e si nche istichit in sas ancas de chie dae sa Sardigna matessi est seberadu pro las bogare a campu in forma iscrita, in poesias o in prosa.

S’aposentat in sa conchedda de sos sentimentos e de sas emotziones e posca dae in cue essit a fora pro faeddare sardu a sos sardos. No est mai poesia o literadura de Grassia Deledda, de Sebastiano Satta, de Atzeni, est su logos de sa terra de Sardigna. E cust’ìsula de sas prellas sua est gelosa meda.

Comente potzo fàghere a ti acrarire chi custas òperas literàrias, ma finas cussas figurativas de Biasi o Spada, sunt infustas de sos sabores, de sos colores, de sas emotziones e de sos nuscos de Sardigna. Sciola, Nivola, Ciusa non sunt forsis issos etotu rocas de s’ìsula? Sa mùsica chi essit a fora dae s’organitu a matripella sonadu in sas festas de sas biddas de intro est su cantu ritmadu de sos padentes nostros.

Sos matessi ballos nostros sunt su tzìrculu chi si creat a inghìriu a su fogone, e contant in movimentos sìncronos sos Contos de foghile de sos sèneghes. Su càntigu a tenore est su retumbu chi naschet de sos montes nostros, antigos comente a su mundu, e chi curret sas baddes pro andare a facas a sas gentes in sos bidditzolos.

Est sa boghe issoro: Gorropu, Lanaito faeddant sardu. As mai proadu a l’ascurtare? E si sa literadura rapresentat s’ànima, sos costùmenes, cussos bellos a beru bestidos dae pitzocas brunas comente a una note isteddada de austu, chi solu a las castiare ti cummoves, sunt sa pedde chi faghet a bestimenta pro s’ìsula e nois sardos. In totu custu b’est sa Sardigna.

Mai annotadu as chi in sos ammuntonamentos de persones, intre medas insignas e banderas chi dansant a su bentu, sa chi semper ispicat pro elegàntzia e galania giughet sa màgine gloriosa de sos bator moros cun sa benda? Ti ses mai pregontada su pro ite? Nois l’aimus cosida in sa pedde, e la tenimus intro de nois fintzas cando non la bentulamus, tantu nde semus fieros. Fieros de àere iscolpidu intro in su coro su matessi istendardu chi at ispiradu sas ideas e sos corpos de Gramsci, Lussu, Berlinguer e medas àteros chi ant onoradu custa terra maca.

Ma comente fatzo a ti contare de sos nuscos de chessa, iscraria, murta, lidone, càpara chi intrat in sos bestires nostros? Rinùntzio a ti descrìere sa cuntentesa e su sensu infinidu de libertade e solidade chi si proat andende in istiu pro sos campos àrridos de sole, immersos in su fumatzu in ierru; non resesso a paràulas a ti trasmìtere su praghere de furare a custa terra tosta e asurida su cardu e s’ispàragu areste.

Comente dias pòdere mai resessire a la sentire custa ditza, tue chi apetigas petzi s’asfaltu de sas tzitades? Sos rios nostros sunt su sàmbene biu chi curret in sas venas nostras. E su binu nostru est su riu violentu e ammajadore de Lethe chi calat festosu in sas gulas nostras. No intendes unu sonu de natura areste petzi a los nominare? Flumendosa, Cedrinu, Riu Mannu, Còdula de Luna; Nepente, Cannonau, Malvasia. Comente dias pòdere tue avèrtere cussu istriore chi àrtziat in sa carena?

Sos montigros nostros sunt ondrados de bidditzolos minores de pastores chi sunt sos re e sas reinas de sas baddes e de sos mares nostros:

Òsilo, Casteddu Sardu, Is Pratzas. Sos matessi nùmenes de sas biddas tenent unu no isco ite de màgicu: Sarule, Sòrgono (chi dat s’idea de unu miràculu chi si nche pesat dae su terrinu), Làconi, Orgòsolo, Mamujada, Logusantu (santu pro sa gràtzia retzida de èssere postu in mesu de una de sas cussòrgias prus bellas de su sartu, sende chi sa mirada sua calat dae su cùcuru cara a unu mare colore de s’ismeraldu).

Sas terras nostras tenent unu sonu atzisadore: Nurra, Trexenta, Marmilla, Barbàgia, Gaddura, Campidanu. Ite bellu a nde pronuntziare su nùmene pro intèndere su sonu de sas vocales e de sas cunsonantes chi si ispàrghinat in s’àera acumpangende sos sonos de sas gamas nostras e su càntigu de sa natura.

Podes tue cumprèndere s’atzisu antigòriu de sas sagras paesanas, cando sas tzentenàrias galanas, cun pintada in sa pedde alivringiada totu s’istòria de s’ìsula, mustrant a sos istràngios sos chi ant fatu a manu e chi profumat de frores o de pane friscu?

Non podes ischire cantu siat bellu a si nche pèrdere in s’incantu de su sonu de sas boghes de sos paesanos; cussu sonu màgicu chi èvocat unu passadu millenàriu iscarfeddadu dae su bentu in sas pedras de sos montes de Gaddura o de su Sàrrabus o de su Gennargentu (sa ghenna de prata chi atzedet a su paradisu), e chi retumbat in s’Ortobene, collende·ti mentres das un’ograda ispantada in su coro biu de s’ìsula.

Atzapare sa màgica dansa de sos Mamutones, de sos Turpos, de sos Boes e de sos Merdules. E màgicas sunt finas sas grutas chi annìnant su sonnu agiolotadu de sos mitos nostros e de sas paristòrias: sas domus de janas, sas tumbas de sos gigantes, sas pedras fitas, sos dolmen sunt pedras chi vìbrant de vita. No isco a ti descrìere su nuscu chi si intendet in sos sos guturinos de sas biddas, in ue bi podet èssere sa Filongiana, chi truncat su filu de su vida, cun sas Panas, su Sùrbile, s’Ammuntadore e sos prantos chi retumbant intre muros de pedras e ludu cando a su note essit sa Fèmina Acabadora. Sas matessi pedras nuràgicas chi mantenent a sa ritza sas nostras catedrales antigas, cuadas intre sos campos de Barùmini o Sant’Antine, sunt pisigheddos de risu ambradu carignados dae su chelu. Sos fundos de ide chi ant pende pende su frutu dionisìacu cantadu dae De Annunzio.

Comente ti potzo trasmìtere sos sentidos chi custa terra asurida, tosta, durche e poètica faghet crèschere in nois sardos? Comente ti potzo contare sa cuntentesa chi aiamus nois pipios cando sa vetura de babbu meu intraiat in su caminu chi torraiat in sas arenas de Portu Conte, chi at su nùmene poèticu “Bàia de sas Ninfas?

Cussu tretu de mare asulu chi s’ispèriat a largu in su fundale, cussu gigante chi bardat sa costera; o a t’acrarire s’abolotu chi pigaiat a totu nois a curtzu de sas giaras mannas coloradas chi indurriaiant su caminu provintziale cara a Platamona, su mare de Tàtari.

Su bulùgiu chi collit su bisitatore a sa bista de sa Sedda de su Diàulu, a s’imponèntza maestosa de Tavolara, a sa durcura radiosa de s’arcipelagu de Sa Madalena, a su nuscu de monte chi prenat sas nares apeitende in sas àndalas isterradas de s’Asinara.

De seguru non dia resessire a ti fàghere intèndere su mudìmene profundu de sa solidade de sos pastores in sos cuiles isolados intre rocas tostas comente a su diamante. O s’infinita solidade de sas cresieddas ispèrdidas in su birde de baddes a sa sola. Rinùntzio finas a ti descrìere sa meravìllia chi si collit a si nche pèrdere in buscos e orroas, o su s’ispantu mannu chi galu oe intendet ogni sardu cando dae Gorropu protzedit cara a sas abbas fortes de Flumineddu, pro si nche iscucurare in fines in s’asulu de unu mare chi si confundet cun su chelu, tantu de non resessire a distìnghere in su fundale sa lìnia irreale chi los mantenet distintos.

Non podes cumprèndere e deo non potzo fàghere àteru chi mi rèndere a s’impossibilidade de ti partetzipare in manera prena de custu ammaju chi si nde faghet mere de sas gentes Shardane chi pòbulant s’ìsula.

Una die aia regaladu unu libru bellu meda a unu sardu chi istat in su continente – fintzas custu ti diat dèpere sugerire cantu diversos e larganos de nois siais bois continentales – unu libru bellu meda chi faeddaiat de custas cosas.
Cun sos ogros prenos de làgrimas e cummòvidu mi aiat naradu: “unu sardu pranghet cando lassat s’ìsula, pro su dolore chi li cajonat su disterru dae s’Eden; pranghet a tesu de s’ìsula, pro sa nostalgia chi essit dae sa pedde sua; pranghet cando torrat, pro su sentidu de agatare custu incantu. Ma cantu est durche custu prantu, tenet su sabore de su mele de lidone e sa cunsistèntzia de su binu ruju.” Sa cultura nostra est fata de custa melanconia funguda».

Mi nche so calladu a sa muda.

M’aiat castiadu cun meravìllia, m’aiat risu, m’aiat abbratzadu e basadu. Fiamus andados a pigare unu cafè paris.