In ue b’at prus democratzia, in Itàlia o in Amèrica? Si ndre podet arresonare meda. De seguru in Amèrica b’at prus cussideru de sas minorias linguìsticas.

Pro nàrrere, su guvernu de sos Istados Unidos reconnoschet sa limba e sa Natzione Navajo. Su guvernu italianu, cun sa L. 482/99, ammitet sa tutela de sa limba e cultura de sa populatzione chi faeddat su sardu, ma non reconnoschet s’esistèntzia de sa Natzione Sarda.

Su Navajo est una limba Athabaskan de sa famìlia Na-dene; duncas est ligada a sas limbas chi si faeddant in sos tretos de ponente de s’Amèrica de su Nord.

Su Navajo lu faeddant mescamente in su Sud Ovest de sos Istados Unidos, in particulare in s’àrea de sa Natzione Navajo. Est una de sas limbas americanas indìgenas chi si faeddant de prus, mescamente in sa làcana intre Istados Unidos e Mèssicu; cunforma a sos datos prus reghentes, b’at 170.000 tizitadinos americanos chi l’ischint faeddare.

Sa limba tenet un’inventàriu bastante mannu de fonemas; b’at unas cantas cunsonantes chi in inglesu non bi sunt. Sas bator vocales de base si distinghent pro sa nasalidade, sa longària, e su tonu.

S’ortografia, chi s’est isvilupada in s’agabbu de sos annos trinta a pustis de unas cantas proas andadas male, tenet comente base s’alfabetu latinu. Su prus de su vocabulàriu s’est mantesu cun sas paràulas originales.

S’òrdine fundamentale de sas paràulas est sugetu- ogetu- verbu, mancari tèngiat contu de fatores pragmàticos.

Tenet elementos aglutinantes e fusionales: impitat sos afissos pro cambiare sos verbos; sos sustantivos a su sòlitu si formant cun prus de unu morfema; custos morfemas s’unint a pare in manera irregulare e benit male a los connòschere.

Sos verbos si còniugant pro aspetu e istadu de ànimu; b’at afissos pro sa pessone e pro su nùmeru de sugetos e ogetos; e b’at variàbiles medas.

In su 1968, su Presidente de sos Istados Unidos Lyndon B. Johnson at firmadu sa Lege pro s’educatzione bilìngue. Custa lege daiat finantziamentos pro sos iscolanos chi non connoschiant s’inglesu dae minoreddos; l’aiant pessada mescamente pro sos pitzinnos chi faeddaiant in ispagnolu, in particulare sos messicanos americanos; ma l’ant aplicada a totu sas minorias linguìsticas reconnotas.

Tribùs indìgenas medas ant pessadu chi custa fiat un’ocasione pro incaminare unu programa de educatzione bilìngue. Su problema est chi sos professores de calidade chi faeddaiant bene sas limbas indìgenas fiant pagos; duncas custos programas, a sa prima, no ant funtzionadu comente si tocat.

Pustis, sas cosas ant megioradu. Datos collidos in su 1980 ant mustradu chi s’ 85 pro chentu de sos iscolanos de prima elementare fiant bilìngues, a cunfrontu de su 62 pro chentu de sos navajos de totu sas edades. Semper in su 1980 ant publicadu The Navajo Language: A Grammar and Colloquial Dictionary (Sa limba Navajo: gramàtica e ditzionàriu collochiale)

In su 1984, su Cussìgiu Tribale Navajo at istabilidu chi sa limba Navajo cheret imparada in sas iscolas de totu sos grados in sa Natzione Navajo.

In su 1991, un’istùdiu demoscòpicu de 682 pitzinnos in edade preiscolare at mustradu chi su 54 pro chentu fiant monolìngues in inglesu, su 28 pro chentu bilìngues in inglesu e Navajo,e su 18 pro chentu faeddaiat in Navajo ebbia.

In su 1992 ant publicadu Analytical Lexicon of Navajo (Lèssicu analìticu de su Navajo)

Su movimentu pro s’educatzione linguìstica de sos indìgenos americanos at tentu contrariedades, ca in s’agabbu de sos annos 90 b’at àpidu campagnas in favore de su monolinguismu inglesu. Belle gasi, sos programas de immersione linguìstica si sunt ispainados in totu sa Natzione Navajo.

Dae s’istatìstica resurtat chi sos istudentes chi faghent immersione linguìstica in Navajo a su sòlitu traballant in sos testos instardadizados mègius de sos chi istùdiant petzi s’inglesu. In prus, b’at unu sensu de fieresa e avvaloramentu identitàriu.

Ma su Navajo est intradu fintzas in s’universidade. Pro nàrrere, s’ Universidade Istatale de Arizona faghet letziones fintzas in custa limba.

Sos primos libros essidos in Navajo sunt istados testos religiosos bortados dae sos missionàrios, cumintzende dae sa Bìblia.

Dae su 1943 a su 1957 est essidu Ádahooníłígíí, su primu giornale in Navajo e s’ùnicu a èssere iscritu petzi in custa limba.

Oe un’istatzione ràdiu AM , KTNN, trasmitet in navajo e in inglesu; in sa programatzione b’at fintzas mùsica e sos giogos NFL ; s’istatzione KNDN trasmitet petzi in Navajo.

In su 2013, ant bortadu in Navajo sa pellìcula Gherra de Isteddos parte 4:un’isperu nou de su 1977.

In fines, sa connoschèntzia de su Navajo est obligatòria pro chie si cheret candidare a Presidente de sa Natzione Navajo.